"Kaer Metin Ukun Rasik An, Haburas lia los no domin, Hametin justisa no dame, hodi Hari'i Estadu Demokratiku"
TUIR AKTIVIDADE POLITIKA PD HOSI NOTISIA
II KONGRESSO: PD Halo Kongresu Loron Ha'at, Lasama Fiar Sei Manan Maioria. Kongresu Partidu Demokratiku – PD ne'ebe hahu tiha ona horseik (Kinta feira 1/12) no sei remata iha Domingu ne'e halo Salaun GMT (Gedung Matahari Terbit) nakonu ho militantes hamutuk na'in rihun hitu.
HATENE AKTIVIDADE POLITIKA PD HOSI IMAGEM

terça-feira, 12 de outubro de 2010

PD Kona ba Problema Rai no Asaun Komunidade iha Bairo Aitarak Laran

DEKLARASAUN POLITIKA

Nai Presidente Parlametu Nasional, mak ami hana’i,

Presidente Bancada Partido hotu-hotu, Maluk deputado sira no publiku tomak mak ami hadomi.

JUSTISA BA RAI, sai hanesan topiku ba deklarasaun politika Bancada Partido Democratico ba loron ohin. Justisa ba Rai, sai hanesan mata dalan politika Partido Denocratico ba loron aban, no Justisa ba rai, sai hanesan konsiensia moral no politika Partido Democratico, atu hare hikas pratika injustisa ba distribuisaun no utilizasaun rai no propriedade, iha tempu kolonizasaun no okupasaun, iha tinan atus ba atus liu ba.

Ohin, loron 12 fulan Utubru tinan 2010, Partido Democratico liu hosi nia Bancada Parlamentar, deklara ba publiku katak, to’o ona tempu ba Timor oan sira, atu hetan rekonhesementu legal no tratamentu justu no dignu, ba nia rai rasik, tuir ispiritu ukun rasik an no tuir mandatu konstituisaun RDTL artigu 54 kona ba (Direito a Propriedade privada), numeru 4 nebe hateten “ So os sidadaos nacionais tem direito a propriedade privada da terra).

Nai Presidente Parlamentu Nasional, Presidente Bancada Partido hotu-hotu, maluk deputado sira no publiku tomak mak ami hana’i,

Koalia kona asuntu rai iha Timor Leste, iha tempu ukun rasik an nia laran, ita labele haluha atu koalia kona ba kontekstu historiku ba distribuisaun no utilizasaun rai iha tempu kolonizasaun no okupasaun nia laran. Tuir faktus historiku hatudu mai ita katak, pratika injustisa hodi distribui no utiliza rai iha Timor Leste, hahu kedas iha sekulu 18, tempu nebe Holandes sira intruduz kafe ba Timor oan sira, no hahu kuda iha area Maubara nian.

Istoria kona ba platasaun kafe mak sai istoria negra, ba distribuisaun no utilizaun rai iha Timor Leste. Istoria negra tamba hahu ho manipulasaun ba rai, hadau komunidade nia rai, transforma rai komunal/direitu tradisional ba platasaun kafe, plantasaun nu, aiteka, buraisa no natar, nebe rezulta Timor oan lakon direitu no lakon sira nia rai rasik.

Istoria negra ne’e, sai at liu tan, bainhira Governador Portuguese, Celestino da Silva, nebe ukun iha tinan 15 nia laran, hahu hosi tinan 1894-1908, intruduz konseitu plantasaun bot liu hosi konsolidasaun rai no servisu obrigatorio. Atu hala’o nia politika ida ne’e, maka iha tinan 1897, Guvernador da Silva hari SAPT (Sociedade Agricula Patria e Travalho). Atu legaliza ekspansaun ba utilizasaun rai no propriedade iha Timor Leste, maka guvernu Portuguese hahu hasai lei konsesaun ba rai (Concessao de Terras), iha loron 9 fulan Maiu 1901.

Hafoin ida ne’e, governador hahu hatama kedas investidor metropolitan bot 14 hosi Sao Tome, nebe halibur an iha Kompania de Timor, hodi loke plantasaun kafe iha Ermera no Liquica, nomos platasaun nu, liuliu iha Vikeke, Baukau no Lospalos liu hosi SOTA/ Sociedade Oriental de Trabalho Agricolas, aiteka no boraisa iha Timor laran tomak. Tamba ne’e mos, mak iha tinan 1910, guvernador da Silva fo tan rai hektares 6000 ba kompania individual balu, inkluindo guvernador nia oan rasik nebe zere kompania ho naran Casa Quintas, mos hamahan an iha Sociadade Comercial Agricula e Industrial de Timor.

Atu legaliza aktus negro hirak ne’e, guvernu Portuguese, mos hasai tan lei ida naran ‘Lei do Aforamento’ iha loron 5 fulan Dezembru 1910. Lei ida ne’e mak fo poder uniku ba governador atu halo aforamento rai to’o hektares 2500. Nune mos fo poder ba administrador Conselho atu fo aforamento ba rai to’o hektares 100.

Ho Lei do Aforamento ne’e, mak malae Portuguese balu no ema estrazeiru nebe hela iha Timor Leste iha tempu ne’e ba, hetan deireitu spesifiku hodi afora dadauk rai hektares atus ba atus, iha Dili laran, iha Liquica, iha Ermera, Same, iha Suai, iha Viqueque, iha Bobonaro no iha fatin seluk tan, iha Timor laran tomak.

Ita hotu hatene katak guvernu Portuguese fo konseisaun rai ho direitu ujo ba sidadaun Portuguese no ema estranzeiru nebe hela iha Timor Leste, hodi halo plantasaun kafe, plantasaun nu, plantasaun buraisa no aiteka, mos halo natar hodi intrudus mekanizasaun kuda hare iha Timor laran tomak.

Hafoin tama iha okupasaun Indonesia, guvernu Indonesia mos hatutan deit politika sistema rai, nebe guvernu Portuguese determina ona. Ho nune, ba sira nebe hetan direitu ba ujo rai no hetan benefisiu iha Portuguese nia tempu, sei nafatin goza previliziu nudar rai nain ba hektares atus ba atus.

At liu tan bain hira Indonesia invade Timor Leste, guvernu Indonesia mos mosu ho nia politika obriga Timor oan hodi husik sira nia knua, no hela iha kampu de konsentrasaun nebe sira determina. Nune mos, sidadaun Indonesia, iha previlizu tomak atu sosa hodi hetan direitu privado ba rai nebe sira hela ba. Konsekuensia hosi politika ne’e, mak Timor oan balu lakon ona sira nia direitu ba rai no propriedade, nebe bei alas sira hela ba sira hodi hatutan sira moris lor-loron, no moris gerasaun Timor nian hosi ida ba seluk.

Nai Presidente Parlamentu Nasional, Presidente Bancada Partido hotu-hotu, maluk deputado sira no publiku tomak mak ami hadomi,

Kompleksidade hirak ne’e, mak sai eransa ba estado Timor Leste iha prosesu determinasaun statutu rai iha Timor laran tomak. Faktus hatudu ba ita katak, iha ukun an nia laran, rai hirak nebe Portuguese fo ba nia sidadaun no ema estrazeiru hodi halo plantasaun ho natar, nakfilak dadauk ba titlu privadu ka direitu privadu, nebe halo Timor oan sira seluk, la iha asesu atu hari netik, uma ida ba sira nia famila, no kuda netik aifuan balu hodi hatutan sira nia moris.

Kompleksidade direitu ba rai nebe determina iha tempu kolonizasaun no okupasaun, sai problema dilematiku ba estado Timor Leste agora. Problema sai dilematiku tamba estado Timor Leste, seidauk nasionaliza rai no propriedade tuir dalan lolos. Estado Timor Leste sei legaliza nafatin statutu aforamento rezimi kolonial no okupasaun, nebe agora nakfilak ba titlu privadu, ba gerasaun ka bei oan sira, hosi hirak sira nebe hetan konseisaun ka aforamento ba plantasaun no natar, hosi ukun Portuguese no Indonesia nian.

Tamba buat hirak ne’e, espresaun diskontente no kritika ba estado mak hatudu dadauk iha kazu hirak tuir mai; kazu rai iha Pantai kelapa, kazu rai ho kompania ENSUL, kazu rai iha Bairopite, kazu rai iha Rai kotu, kazu rai iha Delta no ikus liu, mak kazu rai iha Aitarak laran.

Kazu rai iha Bairo Aitarak Laran, nudar ita hotu hatene katak besik fulan ida ona, populasaun hamutuk ema 1036, ho uma kain 187, halo hela asaun hodi husu justisa ba rai nebe sira hela ba. Sira ezizi atu guvernu bele halo dialogu ho sira, banune sira bele hetan tratamentu justu no dignu nudar Timor nia oan.

Nai Presidente Parlamentu Nasional, Presidente Bancada Partido hotu-hotu, maluk deputado sira no publiku tomak mak ami hadomi,

Konsiente ba pratika injustisa iha prosesu distribuisaun no utilizasaun rai iha rezimi kolonial no okupasaun, mos preokupa ba difikuldades moris Timor oan sira ohin loron, no tau esperansa moris ba loron aban nudar nasaun ukun rasik an, maka Bancada Partido Democratico, haklaken nia pozisaun politika katak;

Ida, husu ba guvernu, li-liu ministerio Justisa, atu halo dialogu ho komunidade bairo Aitarak Laran, banune bele intende malu hodi simu solusaun alternativas ba sira nia problemas. Husu mos ba guvernu atu fo solusaun nebe, bele minimiza vulnerabilidade ba asesu rai no uma iha nasaun ida ne’e.

Rua,To’o ona tempu ba estado Timor Leste, atu nasionaliza rai iha Teritoriu Timor Leste tomak. Nasionalizasaun ba rai ne’e halo, tamba Timor Leste, rai ida nebe ki’ik maibe populasaun nia moris as teb-tebes iha mundu, hosi loron ba loron. Nasionalizasaun ba rai ne’e halo, ho objectivu, atu fo justisa ba Timor oan hot-hotu, hodi fahe no utiliza rai pedasuk ida ne’e, tuir mandatu konstituisaun RDTL.

Tolu, to’o ona tempu ba estado, atu halo planu urbanizasaun, banune, Kapital Timor Leste, kulturalmente no estetikamente uniku, ekologikamente saudavel no sosialmente harmonia.

Hat, husu ba guvernu, atu hahu halo desenho no tau orsamentu gradualmente hodi hari habitasaun saudavel, ho dalan fo kreditu no ho funan ki’ik, li-liu ba sira nebe vulneravel, hosi efeitu dezenvolvimentu nasaun ida ne’e.

Lima, Husu ba meja parlamento,li-liu Komisaun A atu trata lalais Projectu Lei rai nian, banune bele iha serteza dignifikasaun ema Timor nudar Timor nia oan, no rai Timor nudar nasaun ukun rasik an.

Nen, Fo louvour ba populasaun Bairo Aitarak laran nebe rekonhese katak sira hela iha patrimoniu estadu nian no prontu atu husik, karik hetan tratamentu justu no dignu hosi estado.

Ho ida ne’e, Bancada Partido Democratico hakotu nia deklarasaun, ba imi hotu nia atensaun, hato’o obrigado wa’in.

Dili, loron 12, fulan Outubru, tinan 2010,

Adriano do Nascimento
Presidente Bancada PD

quinta-feira, 24 de junho de 2010

Deklarasaun Politika Bankada Partido Democratico Ba Orsamentu Rektifikativu 2010 Iha Parlamentu Nasional

DEKLARASAUN POLITIKA

Dili, Julho 2010

Nai Presidente Parlamentu Nasional, mak ami hahi no hana’i,

Nai premeiro Ministro, mak hana’i

Maluk deputadu sira, Ministru no Sekretariu Estadu sira, entidade hot-hotu, no povu Timor Leste tomak, mak ami hadomi.

Liu hosi uma fukun ida ne’e, Bancada Partido Democratico, re-afirma tan dala ida, katak, hun no abut, tahan no funan, hosi ukun no bandu ida agora, tenki sai fuan no fini, ba moris povu no nasaun ida ne’e, iha loron aban.

Tamba ne’e, Harii Nasaun Hosi Baze, mak hanesan matan dalan ba Partido Democratico, atu kuda no hamoris, fini ukun no bandu, iha nasaun foun, no nurak ida ne’e. Tamba ne’e, Hari Nasaun Hosi Baze, mak hanesan konseitu di’ak liu, ba Partido Democratico, atu kahe no hatur, fiar no esperansa, hosi povu aileba, no povu ain tanan, iha foho lolon, iha mota ninin no iha tasi tehen.

Hodi tau iha neon ho laran, vizaun ba moris iha leten, hodi haklaken iha lia fuan, komitmentu no konsistensia, atu hatur ukun no bandu iha nian fatin, no hodi halorek no hatudu iha hahalok moris lor-loron nian, hosi ida ba seluk, maka Partido Democratico, liu hosi nian Bancada Parlametar, haklaken ba publiku, katak, ukun no bandu iha partido; CNRT, PD, PSD, ASDT no UNDERTIM nia mahon, sei lori to’o ba iha nia rohan, no sei hatur iha nian fatin, tuir nian tempu, iha tinan 2012.

Ho komitmentu ida ne’e, maka Bancada Partido Democratico, hodi militantes no simpatizantes sira nian naran, no liders sira nian esforsu tomak, hakotu no haklaken pozisaun politika, katak, Orsamentu Rektifikativu tinan 2010, hakotu ona tuir nian dalan, no hatur ona iha nian fatin.

Nai Presidente, maluk deptadu sira, no publiku tomak mak ami hana’i

Orsamentu Rektifikativu, nudar desizaun politika ida hosi AMP, ne’ebe sei lori ita hotu, hodi koloka kestaun justifikasaun realistika no legal. Orsamentu rektifikativu, nudar desizaun politika ida, ne’ebe, tuir Partido Democratico, sei fanun ita nian konsiensia politika, sensibilidade umanu no kualidade intelektual, ba nesesidade no preokupasaun povu, no nasaun Timor Leste.

Hafoin rona no hare, analiza no tetu, tuir konseitu no kontiudu, proposta Orsamentu Rektifikativu 2010, maka Bancada Partido Democratico, konklui katak, orsamentu rektifikativu, mosu atu halo reajustamentu politiku no tekniku, ba asuntus interese nasional, hanesan asuntu veteranu, problema ferik no katuas sira, situasaun estudantes sira iha rai liur, mos ba nesesidade ho karakter ekstra-ordinariu, inkluindo dezastres naturais, siguransa alimentar, no asuntu inter-ligadu sira seluk.

Orsamentu rektifikativu, mosu atu halo reajustamentu politiku no tekniku, ba Implementasaun politika desentralizasaun, ka politika harii nasaun hosi baze. Reajustamentu politiku no tekniku, halo ho objektivu atu hakbiit jestaun politika, jestaun administrativa no jestaun finanseira, ba autoridade lokal sira. Tatika no stratezia, ba implementasaun politika harii nasaun hosi baze/desentralizasaun, mak programa Pakote de Dezenvolvimento Desentralizadu.

Pakote de Dezenvolvimentu Desentralizadu, inisiativa ida ne’ebe foun, maibe iha nia signifikadu boot, ba prosesu dezenvolvimentu povu no nasaun hosi baze. Pakote de Dezenvolvimentu Desentralizadu, sei jere no implementa, direitamente hosi autoridades lokal no autoridades komunitariu sira, sein prezudika prosedimentu/regras orsamental no lei jestaun finanseira nian.

Buat hirak ne’ebe mensiona iha leten, mak sai esensia fundamental hosi orsamentu rektifikativu, no sai fator determinante ba prosesu rekonstruksaun estadu no prosesu reforma jestaun ba funsionamentu makina estadu nian.

Ho razaun ne’ebe haktuir iha leten, mak dala ida tan, Bancada Partido Democratico, deklara katak, Partido Democratico, ho nian diresaun tomak, simu no aprova Orsamentu Rektifikativu 2010, no sei fo apoiu moral, politika no intelektual, ba implementasaun, programa no orsamentu 2010 ho nian revizaun tomak.

Nai Presidente, maluk deputadu sira, no publiku tomak mak ami hana’i

Ho hanoin atu fo neon na’in no matan moris, ba na’i ulun orgaun soberanu sira hotu, liu-liu guvernu AMP, maka Bancada Partido Democratico, deklara nian preokupasaun ba publiku katak:

Primeiru, Bancada Partido Democratico, preokupa teb-tebes, ba ezekusaun politika boa governasaun. Tuir Bancada Partido Democratico nian hare, katak, ezekusaun politika boa guvernasaun, sei dauk la’o loloos tuir nian dalan, no hatur didi’ak iha nian fatin. Pratika korupsaun nebe halo ema hotu, oin mean no tilun manas, sei dauk difini nian termu, karakter no natureza, mos sei dauk identifika, se mak halo sala saida, no na’ok osan hira. Pratika de favoritismu, moris dadauk no buras ba bebeik, iha instituisaun estadu nian. Pratika de favoritismu ne’e, fasilita dadauk, interese ema seluk nian, no tau ba kotuk interese nasional ka interese povu ho nasaun ida ne’e nian. Pratika de favoritismu ne’e, bele kontribui ba frazilidade interese nasional, li-liu iha seitor sosio-ekonomiku, politiku no kultura povu no nasaun Timor Leste. Nune’e mos, Inisiativa hamosu instrumentu oi-oin hodi kombate KKN, la bele mosu, ho hanoin atu minimiza malu no hadau malu, hosi ida ba seluk.

Sigundu, Bancada Partido Democratico, preokupa teb-tebes, ba prosesu ezersisiu politika justisa nian, iha rai ida ne’e. Tuir Bancada Partido Democratico nian hare, katak, ezekusaun politika iha area justisa nian, sei dauk hatur loloos iha nian fatin, no hala’o loloos tuir esperansa ema hotu nian. Pratika de intervensaun politika, hosi nai ulun sira, iha prosesu de implementasaun lei no ordem, sei forte no metin hela, tuir interese no nesesidade politika, ida-idak nian. Pratika hirak ne’e, mos fo kontribuisaun boot, ba frazilidade estadu de direitu no demokrasia iha nasaun foun ida ne’e.

Terseiru, Bancada Partido Democratico, tau preokupasaun boot ba seitor floresta no meiu ambiente, ne’ebe ladun tau atensaun masima, iha orsamentu Geral do Estado tinan ida ne’e. Dezastres naturais, amiasa no ataka dadauk ezistensia povu ho nasaun ida ne’e, tamba mudansa klimatika glomal. Ita bele sinti no hare dadauk, katak mudansa klimatika global, hamosu dadauk degradasaun admosfera no degradasaun hidrolojika, ne’ebe halo rai manas, ailaran tuan mohu no udan ben monu rai, la tuir nia tempu.

Kuartu, Bancada Partido Democratico, mos tau preokupasaun boot ba prosesu hamoris etika no moral politika guvernasaun iha rai ida ne’e. Lia fuan no hahalok hosi na’i ulun sira, ne’ebe ladun adekuadu transmiti liu hosi komunikasaun sosial, bele kontribui ba degradasaun etika no moral politika. Minimiza malu entre membrus orgaun soberanu sira, hodi proteze interese no nesesidade ema seluk nian, la tuir ona etika no moral politika, nudar nasaun ukun rasik an.

Nai Presidente, maluk deputadus sira no publiku tomak mak ami hana’i

Konsiente ba dinamika politika, ezizensia no nesesidade, povu ho nasaun ida ne’e nian, maka bancada Partido Democratico, haklaken nia rekomendasaun, katak:

  • To’o ona tempu ba membru orgaun soberanu hot-hotu, atu fo kbit moral no politika, ba Komisaun Anti korupsaun. Banune, Komisaun ida ne’e, bele halo nia knar ho diak, sein instruksaun, intervensaun, amiasas no destruksaun karakter ba komisaun ne’e rasik.
  • To’o ona tempu ba orgaun judisiariu sira, atu hala’o sira nian knaar, tuir prosedimentu legal no konsiensia legal, sein intervensaun politika no amiasas ho sistematika, ba ema ka ba instituisaun.
  • To’o ona tempu ba guvernu, atu hatudu preokupasaun ba mudansa klimatika, ne’ebe sai preokupasaun global. Preokupasaun tenki hatudu iha programa no orsamentu, nebe di’ak no naton, tuir kbiit politika no finanseiru estadu nian.
  • To’o ona tempu ba ita hotu, atu kuda, hamoris no haburas etika no moral politika, banune espiritu nasionalismu, bele hafalun ita, hodi nune’e, bele proteze interese povu no nasaun/interese nasional, hatur interese povo no rai nian iha interese selu-seluk nian leten, iha Timor Leste.
  • To’o ona tempu ba Estado Timor Leste, atu harii empreza estatal ka publiku, ba setor importante hanesan; transporte no telekomunikasaun, eletrisidade no be mos, mina no gas, no mos produtu agrikula, hodi harii sentru logistiku nasional.

Nai Presidente, maluk deputadus sira no publiku tomak mak ami hana’i

Intervensaun politika Bancada Partido Democratico, mak rohan ba ne’e deit. Mai ita hamutuk, hakat ba oin nafatin. Fiar ba povu, no fiar ba ita nian an rasik, nudar ukun no bandu nian nain.

Parabeins ba AMP, no hakuak boot ba opozisaun !

Obrigado wa’in.

Dili, Juinu 2010

Adriano do Nascimento
Presidente Bancada Partido Demorcatico
Copyright: Forum Haksesuk